سیاست در سینما: از جذب نامربوط تا ابتذال ایده‌ها

این عکس یک جشنواره فیلم بسیار معروف است که هر سال در شهر برلین آلمان برگزار می‌شود. یک آقایی به نام کاسلیک سال‌ها این جشنواره را رهبری می‌کرد و سعی می‌کرد این جشنواره را به یکی از بهترین جشنواره‌های جهان تبدیل کند. او با روش‌ها و ریل‌گذاری‌های جدیدش، سعی داشت جشنواره را به یک مرکز بسیار سیاسی تبدیل کند. اما پس از سال‌ها، او اخراج شد و جایش توسط دیگران گرفته شد.

از اینجا به بعد، روش‌ها و برنامه‌های جدیدی در جشنواره برگزار می‌شود. امسال در این جشنواره، فیلم‌های مختلفی از سینماگران ایرانی نیز حضور دارند. این فیلم‌ها پیام‌های دیگری را منتقل می‌کنند و از نقطه‌نظر‌های مختلفی به مسائل مختلف می‌پردازند.

در انتها، آیا این تغییرات در جشنواره به سمت بهبود و بهتر شدن آن خواهد بود یا نه، هنوز مشخص نیست. اما مهم‌ترین نکته این است که فیلم‌های مختلف از سراسر جهان در این جشنواره به نمایش گذاشته می‌شوند و به مخاطبان پیام‌های متنوعی انتقال می‌دهند.

به گزارش تاپ طنز، جشنواره بین‌المللی فیلم برلین، یکی از قدیمی‌ترین جشنواره‌های سینمایی جهان و اروپاست که هر سال در ماه فوریه در شهر برلین آلمان برگزار می‌شود.
وطن امروز نوشت: در عین حال، این جشنواره در مقایسه با ۲ فستیوال سینمایی کن و ونیز، بسیار سیاسی‌ است. سال ۲۰۱۸ وقتی ریاست ۱۸ ساله کاسلیک خاتمه یافت، خیلی از تهیه‌کنندگان و سینماگران آلمانی که ۱۸ سال قبل از آن مدح و ثنای او را می‌گفتند، برخلاف رویه ۱۸ سال گذشته، هیچ حمایتی از کاسلیک نکردند.
* دشمنی با نقاب صلح
کاسلیک مردی ۶۶ ساله با چند چهره متفاوت بود که در آن زمان از نقاب خندان و گشاده‌رویش در مصاحبه‌های خبری استفاده می‌کرد و این ویژگی در کنار بذله‌گویی و صراحت لهجه موجب شده بود اهالی سینما و حتی جمع زیادی از علاقه‌مندان سینما فریب چهره کاسلیک را بخورند و گمان کنند جشنواره برلین در ادامه مسیر قبل به یکی از معتبرترین جشنواره‌های جهان تبدیل خواهد شد و گوی سبقت را از سایر جشنواره‌ها مثل کن و حتی اسکار خواهد ربود.
کاسلیک معمولا روی فرش قرمز برلیناله کلاهی بر سر و شال جشنواره را بر گردن داشت. او در گفت‌وگو با رسانه‌های خارجی‌زبان، انگلیسی را به طرز خاصی صحبت می‌کرد که حاکی از عدم تسلط کامل وی به این زبان بود؛ عدم تسلطی که تلاش می‌کرد آن را به یکی از عوامل جذابیت خود بدل و با شوخی و مزاح خود را به اهالی رسانه نزدیک کند.
اما رفته‌رفته رویه کاسلیک و ریل‌گذاری جدید او برای برلیناله مشخص شد. او در مقابل بعضی کشورها از جمله ایران رویه‌ای کاملا منتقدانه داشت و تلاش می‌کرد دوز سیاست را در این جشنواره بسیار بیشتر از سایر جشنواره‌ها بالا ببرد.

* روزی روزگاری برلیناله
برای مثال پیش از او فیلم‌هایی از سینمای ایران در برلینانه مورد توجه قرار می‌گرفت که ارزش‌های سینمایی و زیبایی‌شناختی خاصی در آنها وجود داشت. سال ۵۳ وقتی سهراب شهیدثالث فیلم «طبیعت بی‌جان» را به برلین برد، نگاه داوران به شیوه ساخت و نوع روایت جذاب و قاب‌بندی‌های او جلب شد تا سیاه‌نمایی و رویکردهای سیاسی که اساسا در طبیعت بی‌جان چیزی از آن به چشم نمی‌خورد.
«گاو»، «پستچی»، «دایره مینا» و «بانو» ۴ فیلم مهرجویی هم اگرچه رد نگاه‌های سیاسی در آنها وجود داشت اما این رویکرد چنان در پوشش فلسفه و نوع روایت پیچیده شده بود که می‌شد دوز سیاسی آنها را طبیعی دانست؛ دوزی که لابد در اغلب فیلم‌ها تا حدودی باید وجود داشته باشد و نبودنش را می‌شود حتی نقطه‌ضعف فیلم دانست.
«نرگس» ساخته رخشان بنی‌اعتماد و «بادکنک سفید» ساخته جعفر پناهی ۲ فیلم آخری بودند که با نگاه غیرسیاسی از سینمای ایران برگزیده شدند.
اما بعد از آمدن کاسلیک، یک‌باره خط‌مشی و ارزش‌ها عوض شد. او از یک سو تلاش کرد با اتخاذ سیاست‌هایی خاص نظر سینمای آلمان را جلب و از سوی دیگر با کسب رضایت آنها تغییرات مورد نظرش را در سیاسی کردن جشنواره اعمال کند.
شمار فیلم‌های آلمانی یا فیلم‌هایی که با همکاری آلمان ساخته شده‌اند در بخش اصلی رقابت‌ها فزونی گرفت و بخش ویژه‌ای نیز با عنوان «پرسپکتیو سینمای آلمان» ایجاد شد.
* انتخاب فیلم‌های سیاه‌نما
اما از دیگر سو یکباره انتخاب فیلم‌ها از فیلم‌های اجتماعی و سینمای هنری یا تجربی به سمت فیلم‌هایی مانند آفساید، ۳ زن، فوتبال سربسته (آیت نجفی)، بودا از شرم فرو ریخت (حنا مخملباف) و… تغییر یافت و این رویه تا جایی پیش رفت که سال ۲۰۱۱ بعد از محکومیت قضایی جعفر پناهی، برای او صندلی گذاشتند و بزرگداشت برپا کردند و…. سال ۲۰۱۳ شیرین نشاط، نقاش و فیلمساز ضدنظام به عضویت هیات داوران جشنواره برلین درآمد و بعد هم فیلم «پرده» از جعفر پناهی راهی برلین شد.
بعد هم انتخاب فیلم «عصبانی نیستم» و فیلم‌هایی از این دست ادامه مسیری بود که کاسلیک اتخاذ کرده بود.

* زمان رفتن
سال ۲۰۱۸ بعد از یکی دو سال اعتراض جدی نسبت به سیاسی شدن شدید خط‌مشی جشنواره برلین، بالاخره زمان رفتن کاسلیک رسید. دلیلش هم این بود که آش دستپخت او به حدی شور شده بود که دیگر جایی برای دفاع باقی نگذاشته بود. او جشنواره‌ای را که ارزش‌گذاری آن بر مبنای اصول و قواعد علمی فیلم‌ها و نگاه‌های غیرمغرضانه و اجتماعی – سیاسی بود، تبدیل به جشنواره‌ای کاملا سیاسی، مغرضانه و با گرایشات خاص کرده بود.
وقتی خبر برکناری دیتر کاسلیک، رئیس جشنواره مطرح شد، بسیاری از کارگردانان آلمانی در نامه‌ای سرگشاده، خواستار نوآوری محتوایی در برلیناله شدند. آنها که زمان آمدن کاسلیک برایش سوت و کف می‌زدند و از اخلاق خوب و بذله‌گویی او می‌گفتند، حالا حاضر نبودند کمترین حمایتی از او داشته باشند و کاسلیک را بی‌سروصدا راهی خانه‌اش کردند.
به این ترتیب جشن هفتادمین دوره برگزاری جشنواره جهانی فیلم برلین (برلیناله) سال ۲۰۱۸ با رویداد مهمی همراه بود: تغییر کادر مدیریت و پایان دادن به ۱۸ سال ریاست مطلقه دیتر کاسلیک. از آن سال کارلو چاتریان و ماریته ریسنبیک، مدیریت هنری و اجرایی برلیناله را به عهده گرفتند. چاتریان تجربه ۷ سال ریاست جشنواره لوکارنو و ریسنبیک سابقه همکاری طولانی در بخش بازاریابی «جرمن فیلم» را در کارنامه دارند.
اگرچه مدیر جشنواره بالاخره تغییر کرد و دیتر کاسلیک پس از ۱۸ سال، جای خود را به کارلو چاتریان و ماریته ریسنبیک داد اما این تغییرات هم نتوانست در محتوای برلیناله تغییری محسوس ایجاد کند. چاتریان در کنفرانس مطبوعاتی ابتدای جشنواره برلین در همان سال نخست اعلام کرد در این دوره هم، در بر همان پاشنه گذشته می‌چرخد. او گفت ساختار و مدیریت جشنواره تغییر کرده اما انقلابی در این جشنواره ایجاد نشده است.
روزنامه‌نگاران آلمانی بعدها حرف‌های او را تفسیر کردند و گفتند منظور چاتریان این است که جشنواره همچنان فیلم‌هایی را دوست دارد و انتخاب خواهد کرد که نگاهی مغرضانه و کاملا سیاسی داشته باشند. دویچه‌وله حتی پس از پایان جشنواره نیز در گزارشی که از فیلم‌های حاضر در جشنواره منتشر کرد، به صورت مفصل به رویکرد سیاسی جشنواره پرداخت. در گزارش این رسانه آلمانی آمده است: «اگرچه فیلم‌های آن سال، نسبت به سال‌های گذشته بیشتر جنبه هنری داشتند و به جای شعارهای مستقیم سیاسی، با نشان ‌دادن تصاویر و نشانه‌ها، پیام سیاسی خود را منتقل کردند اما هفتادوچهارمین دوره جشنواره فیلم برلین نیز همچنان با محتوایی سیاسی در حال برگزاری است و با این رویکرد بود که این بار حتی در بخش دگرباشان جنسی جایزه تدی به فیلم ایرانی «هجوم» ساخته شهرام مکری داده شد».
در ادامه مسیر سینمایی جشنواره، چاتریان به فیلم‌هایی مانند «شیطان وجود ندارد» به کارگردانی محمد رسول‌اف روی خوش نشان داد و مسیر غیر سینمایی او با راه ندادن تیم‌های ایرانی به بهانه حمایت آنها از اوکراین شفاف شد. جشنواره فیلم برلین در هفتادوسومین دوره خود که از ۱۶ تا ۲۶ فوریه ۲۰۲۳ (۲۷ بهمن تا ۷ اسفند ۱۴۰۱) در حال برگزاری است، کمپانی‌ها، رسانه‌ها و خبرنگاران ایرانی را به برلین راه نداد.
* تغییر بی‌ثمر
امسال هم چاتریان و گروهش کارشان با اعتراض‌های زیاد جامعه سینمایی آلمان در حال اتمام است و تاتل جانشین چاتریان و ریسنبیک می‌شود که از سال ۲۰۲۰ مدیریت هنری و اجرایی برلیناله را به عهده داشتند.
وی توسط کمیته‌ای ۶ نفره شامل ادوار برگر، کارگردان اسکاری فیلم «در جبهه غرب خبری نیست»، رومن پائول تهیه‌کننده فیلم «اینک بهشت»، «ان لپین» مدیر اجرایی آکادمی فیلم آلمان ، «سارا فضیلت» تهیه‌کننده و بازیگر «کلودیا روث» کمیسر فرهنگی آلمان و «فلورین گراف» رئیس سنای برلین انتخاب شد.
تاتل به مدت ۵ سال معاون جشنواره BFI لندن بود و پس از آن در دوره‌ پنج‌ساله دیگری مدیر این رویداد شد و در نهایت سال ۲۰۲۲ از این سمت کناره‌گیری کرد. در دوران مدیریت تاتل، مخاطبان این جشنواره ۲ برابر شدند. او به گسترش این جشنواره به خارج از لندن و سرتاسر بریتانیا کمک شایان‌ ذکری کرد. سال ۲۰۲١ حدود ۳۰ درصد برنامه‌های این جشنواره خارج از لندن برگزار شد.
«همیشه عاشق این موضوع بودم که [جشنواره] برلین مسحورکننده، سیاسی و برانگیزاننده است؛ مکانی بسیار مهم برای صنعت فیلم جهان»؛ این جمله را چندی پیش تاتل در کنفرانسی مطبوعاتی در شهر برلین گفته بود.
حضور سینماگران ایرانی در برلیناله ۲۰۲۴ نشان می‌دهد همچنان همان روحیه کاملا سیاسی در مشی برلیناله پررنگ است. بنفشه هورمزدی، بازیگر ایرانی- آلمانی در هیات داوران بخش «نسل» جشنواره برلین حضور دارد. بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم با فیلم «کیک محبوب من»، چهارمین فیلم بلندشان در مقام نویسنده و کارگردان، در بخش مسابقه اصلی برای کسب جایزه اول این رویداد سینمایی رقابت می‌کند (این فیلم محصول مشترک است با کشورهای فرانسه، سوئد و آلمان).
علی‌یار راستی در بخش «برخوردها» با فیلم «خمیازه بزرگ تاریخ» حضور دارد و فرحناز شریفی با فیلم «سیاره دزدیده‌شده من» (محصول مشترک با آلمان) به بخش «پانوراما» راه یافته است. در بخش نسل‌ها هم ۲ فیلمساز جوان ایرانی حضور دارند: هادی بابایی‌فر با فیلم «گوسفند» و سروناز علم‌بیگی با فیلم «مائده‌گل» (که محصول مشترک است با کشورهای فرانسه و آلمان). سارا رجایی هم تنها فیلمساز ایرانی بخش فیلم‌های کوتاه است که البته با فیلم «شهر شاعران» City of Poets محصول هلند در این بخش رقابت می‌کند.

* سقوط بزرگ
فیلم «کیک محبوب من» توسط بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم کارگردانی شده و در آن لی‌لی فرهادپور و اسماعیل محرابی نقش‌های اصلی را بازی می‌کنند. آنطور که شنیده می‌شود، خلاصه داستان فیلم درباره یک زن سالخورده و تنهای ۷۰ ساله (مهین با بازی لی‌لی فرهادپور) است که پس از مرگ همسرش سال‌های سال تنهاست و با هیچ مردی ارتباط ندارد. او تصمیم می‌گیرد دوباره زندگی تازه‌ای را تجربه کند. پس پا پیش می‌گذارد و دنبال راننده تاکسی سالخورده‌ای (فرامرز با بازی اسماعیل محرابی) که در رستوران دیده می‌رود.
شاید دانستن این چند نکته خط مشی و روش رئیس جدید جشنواره را نشان دهد؛ روشی که هرچه بیشتر این جشنواره را از پرچمداری جشنواره‌های معتبر دنیا به سوی یک جشنواره کاملا سیاسی و کم‌ارزش (از نظر سینمایی) خواهد برد.
کارگردانان فیلم «ممنوع‌الخروج» هستند، بازیگران زن «کیک محبوب من» بدون حجاب در فیلم حاضر شده‌اند و عکس ۲ نفره کارگردانان فیلم مورد تشویق روسای جشنواره قرار گرفته است. با این مشی احتمالا فیلم بهتاش صناعی‌ها به جمع فیلم‌هایی خواهد پیوست که در جشنواره برلین به دلایلی مانند سیاه‌نمایی، همسویی با سیاست‌های غرب، ضدیت با دین، حمایت از دگرباشان جنسی و… مورد تقدیر قرار گرفته‌اند.

ابتذال سیاست در سینما به معنای استفاده از مباحث سیاسی و توجیهات ایدئولوژیک برای جلب توجه و تاثیرگذاری بر مخاطبان در فیلم‌ها است. این امر ممکن است منجر به تحریف و افتادگی از هدف هنری سینما شود و به جای ارائه هنر و زیبایی، تبدیل به وسیله‌ای برای ترویج دیدگاه‌ها و نظرات سیاسی شود.